اهمیت فرآوری در زنجیره توسعه معدن و نقش سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور

محصول نهایی صنایع فرآوری به صورت عمده می تواند فلز با خلوص بالا (مس، طلا، فولاد و...)، ترکیبات شیمیایی مورد نیاز صنایع (کربنات لیتیویم، کربنات پتاسیم و...)، کک یا کانی های صنعتی باشد. در کارخانه های فرآوری بسته به نوع فرآیند، محصول نهایی یا محصولات میانی مانند کنسانتره، گندله و غیره تولید می شود. ارزش افزوده ایجاد شده بسته به محصول تولیدی دارد و هر چه به محصول نهایی نزدیک تر باشد، ارزش افزوده ایجاد شده بیشتر است.

سابقه برنامه ریزی های معدنی و کاووش های سیستماتیک و علمی در ایران به قبل از جنگ جهانی دوم باز می گردد، در سال 1318 برای نخستین بار به همت مرحوم مهندس علی زاهدی بعد از برنامه ریزی چند ساله، اداره اکتشاف در کشور تأسیس شد تا پتانسیل ها معدنی مورد بررسی قرار گیرد و صنایع تولیدی استراتژیک جهت توسعه در کشور استقرار یابد، در این راستا آزمایشگاه های سنگ شناسی، فسیل شناسی، شیمی و کوره های تشویه و ذوب تأمین شد. اطلاعات معدنی که به صورت پراکنده و به زبان های مختلف در مورد ایران وجود داشت، جمع آوری شد، کشور از دیدگاه اکتشافی به چند ناحیه تقسیم شد و در هر ناحیه یک زمین شناس، چند مهندس معدن و نقشه بردار مشغول اکتشاف شدند، سنگ ها و نمونه های معدنی به آزمایشگاه های مرکز ارسال می شد تا مورد آزمایش قرار گیرد. در طی سه سال معادن بزرگی در آذربایجان، خراسان، کرمان، یزد، اراک و بلوچستان کشف شد. مرحوم زاهدی در همان ابتدا نگاه ویژه به صنایع فرآوری داشتند و برای استقرار بسیاری از صنایع بویژه صنعت تولید فولاد برنامه مدون داشتند. در سال 1321 به دلیل جنگ جهانی دوم و اشغال کشور این فعالیت ها متوقف شد. پس از قریب به دو دهه وقفه در اکتشاف سیستماتیک و هدفمند، در سال 1338 به همت مرحوم مهندس نصرالله خادم سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور تأسیس شد تا کاووش های زمین شناسی و معدنی کشور ادامه پیدا کند.

از آنجا که فرآوری یکی از مهم ترین ارکان زنجیره صنایع معدنی است، همزمان با تأسیس سازمان زمین شناسی، آزمایشگاه و کارخانه نیمه صنعتی کانه آرایی و فرآوری در سازمان زمین شناسی پایه ریزی شد در آن زمان در بسیاری از معادن بزرگ کشور از جمله سرب و روی انگوران، معدنکاری با روش های سنتی و فرآوری به روش سنگجوری انجام می شد. در چنین شرایطی بخش فرآوری سازمان زمین شناسی با پایش معادن کشور، پتانسیل های قابل بهره برداری را شناسایی کرد. مطالعات کانه آرایی و فرآوری پتانسیل ها از جمله مس سرچشمه، مس میدوک، طلای موته، سرب و روی انگوران و بسیاری معادن دیگر در آزمایشگاه های کانه آرایی سازمان زمین شناسی انجام شد. همزمان با هدف تجهیز این معادن با شرکت های بزرگ معدنی دنیا مانند دنور و آناکوندا تبادل اطلاعات شده و فلوشیت های پیشنهادی آنها را مورد مطالعه و ارزیابی قرار می گرفت. انقلابی که از اواسط دهه 50 تا اواسط دهه 70 شمسی در صنایع فرآوری کشور صورت گرفت و موجب تجهیز بسیاری از معادن بزرگ کشور شد بدون شک مرهون زیرساخت و تلاش های بخش فرآوری سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور و پیشکسوتان آن همچون دکتر آلاتان، مهندس رضا آصفی و مهندس احمد رهجو است.

در کشورهای توسعه یافته به دلیل پتانسیل بالای تولید ارزش افزوده در صنایع فرآوری، توجه ویژه ای به این صنایع می شود. به عنوان مثال کشور ایتالیا و چین سنگ های ساختمانی را از معادن ایران به صورت بلوک خریداری کرده و پس از فرآوری به بازارهای جهانی عرضه می کنند و یا کشور ژاپن که بدون داشتن منابع و ذخایر سنگ آهن و ذغال دومین تولیدکننده بزرگ فولاد در دنیا است. در ایجاد صنایع فرآوری مواد معدنی در یک کشور یا منطقه، دسترسی به ذخایر معدنی و انرژی ارزان از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا ظرفیت های تعریف شده در صنایع فرآوری غالباً بزرگ و این صنایع بویژه در بخش خردایش و نرمایش انرژی قابل توجهی مصرف می کنند. به عنوان مثال در مجتمع فرآوری مس سرچشمه روزانه بیش از 40 هزار تن کانسنگ فرآوری می شود و یا انرژی مورد استفاده در صنایع تبدیل آلومینا به آلومینیوم به حدی است که در دو دهه اخیر صنایع تولید آلومینیوم غالباً در کشورهای حوزه خلیج فارس تمرکز یافته اند. ایران با داشتن 7 درصد منابع معدنی دنیا و در اختیار داشتن منابع عظیم انرژی پتانسیل خوبی در این زمینه دارد. با توجه به موارد گفته شده و ظرفیت های موجود در کشور، سیاست های کلان دولتی می بایست از یک ثبات و وحدت رویه بر پایه تشویق و حمایت در ایجاد واحدهای فرآوری استوار باشد. همچنین تمرکز در جهت تولید محصولات جدید بویژه از کانی های صنعتی می تواند نقش مؤثری در افزایش ارزش محصولات داشته باشد.

در این راستا با بهره گیری از نیروی متخصص جوان در کشور، استفاده از ظرفیت شرکت های دانش بنیان در حوزه صنایع معدنی و جهت دهی تحقیقات دانشگاه های بزرگ در مسیر های تخصصی و ویژه در جهت رفع مشکلات صنایع فرآوری کشور می تواند گامی مؤثر در جهت ارتقاع سطح کمی و کیفی تولیدات صنایع معدنی کشور باشد. در همین راستا مدیریت کانه آرایی و فرآوری سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور با بیش از نیم قرن تجربه در زمینه انجام پروژه های مختلف تحقیقاتی- کاربردی و تحقیقاتی- پژوهشی بر روی انواع پتانسیل های معدنی کشور و با داشتن زیرساخت آزمایشگاهی و نیمه صنعتی مناسب آمادگی دارد تا با متخصصان دیگر سازمان ها، ارگان ها، معادن و بخش خصوصی در زمینه های مختلف در جهت رفع مشکلات صنایع فرآوری همکاری کند.

همچنین این مدیریت با توجه به نقش حاکمیتی خود، مسئولیت رصد و پایش چالش ها و تحولات صنایع فرآوری کشور، تحقیق و پژوهش در پروژه های مورد نیاز، تسهیل در دسترسی به اطلاعات صنایع معدنی کشور از طریق جمع آوری و پردازش اطلاعات این حوزه، معرفی و آموزش روش های نوین فرآوری مناسب با اقلیم و شرایط کشور، شناسایی و معرفی بسته های اقتصادی به سرمایه گذاران را بر عهده دارد و در راستای عمل به وظایف خود، همایش های تخصصی را جهت فراهم سازی بستر انتقال تجربیات و اطلاعات برگزار می نماید.

علاقه مندان و دست اندرکاران صنایع معدنی، پژوهشگران و دانشگاهیان می توانند از امکانات آزمایشگاهی و کارخانه نیمه صنعتی مدیریت کانه آرایی و فرآوری سازمان بازدید و از زیرساخت های موجود جهت ایجاد، توسعه یا بهبود صنایع فرآوری بهره برداری کنند.

محمدباقر درّی معاون اکتشاف سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور