توسعه پایدارمعدن به‌عنوان یک الگوی مرجع

نویسنده: دکتر فرزاد بزرگی
مدرس دانشگاه
با وجودی‌که کشور ایران، حدود 3درصد از ذخایر معدنی جهان و حدود 70 نوع ماده معدنی و استراتژیک را در اختیار دارد، اما نتوانسته است، به نحو مطلوبی از این پتانسیل و ظرفیت، در اقتصاد ملی خود استفاده کند. به‌طوری‌که میانگین سهم اقتصاد معدن، نسبت به تولید ناخالص داخلی، حدود یک درصد و سهم اقتصاد صنایع معدنی، حدود 5درصد است.
اگر بپذیریم استفاده خردمندانه از ظرفیت‌ها و منابع، بهبود کیفیت زندگی و رونق بخشیدن به فضای کسب وکار، نیازمند برنامه ریزی، سازماندهی و نظارت عالمانه فعالیت‌های اقتصادی و اجتماعی است. در آن صورت می‌توان گفت، رشد اقتصاد ملی، تقویت ارزش‌های اجتماعی، سیاست‌گذاری‌های مناسب و حل مسائل زیست محیطی، در گرو «تفکر توسعه پایدار» و دستیابی به اهداف چهارگانه آن است. بنابراین، با توجه به نقش جاودانه تفکر توسعه پایدار و اثرات بنیادی که بر زندگی جامعه بشری می‌گذارد، ابتدا تعریفی از توسعه پایدار، ضرورت داشتن یک الگوی مرجع توسعه پایدار و نقش آن در رشد و توسعه کشور و سپس رهیافتی از الگوی توسعه پایدار معدن ارائه شد.

تعریف توسعه پایدار
توسعه پایدار، الگویی «نظام‌مند» و «هوشمندانه» است که براساس آن می‌توان با استفاده از حداقل منابع و امکانات، به اهداف چهارگانه توسعه پایدار شامل: «اهداف اقتصادی»، جهت رشد تولید و درآمد ملی، «اهداف اجتماعی»، به منظور اجرای عدالت و رفاه عمومی، «اهداف سیاسی»، برای ایجاد تعامل و مشارکت مدنی و «اهداف زیست محیطی»،
به منظور حفظ محیط زیست و منابع طبیعی، دست یافت.

الگوی مرجع توسعه پایدار
از میان الگوهای دستیابی به توسعه پایدار، دو الگوی «توسعه پایدار معدن» و «توسعه پایدار کشاورزی» به‌عنوان الگوی بنیادی و توسعه‌ای می‌باشند که می‌توان آنها را به‌عنوان «الگوهای مرجع» نام‌گذاری کرد. وجه اشتراک دو الگوی مرجع توسعه پایدار، این است که عناصر هر دو الگو، به‌صورت طبیعی و خدادادی هستند و وجه تمایز آنها در قابلیت تجدید پذیری آنها است. عناصر الگوی توسعه پایدار معدن، تمام شدنی است، ولی عناصر الگوی توسعه پایدارکشاورزی تمام نشدنی است. از آنجاکه الگوی توسعه پایدار، زمینه ساز سایر الگوها مثل: «توسعه پایدار اقتصادی» و «توسعه پایدار صنعتی» است لذا کشورهایی که خواهان پیشرفت و ترقی هستند، سعی می‌کنند تا از منابع طبیعی موجود درکشور خود، حداکثر بهره‌برداری را به عمل آورند و کمبودها و نیازهای خود را از طریق واردات تامین کنند.

ویژگی‌های الگوی مرجع توسعه پایدار
الگوهای مرجع توسعه پایدار، منشا تولید، توسعه و عامل شکل‌دهنده سایر الگوها می‌باشند و در طول دوران مختلف جامعه بشری به اشکال مختلف به نیاز انسان‌ها پاسخ می‌دهند. به این لحاظ، الگوهای مرجع توسعه پایدار، دارای ویژگی‌هایی هستند که می‌توان آنها را در چهارگروه دسته‌بندی کرد:
1- از نظر ماهیت، ارزش ذاتی دارند.
عناصر تشکیل‌دهنده در الگوهای مرجع توسعه پایدار، ذاتا دارای ارزش است. به عبارت دیگر، به دلیل محدودیت منابع و کمیابی آن و قابلیت استفاده از منابع طبیعی به شکل‌های مختلف، مطلوبیت مصرف، ارزش مبادله‌ای و قابلیت ذخیره‌سازی آنها، سبب می‌شود تا ارزش ذاتی خود را آشکار سازند.
2- میدانگاه نوآوری و خلاقیت هستند.
برای ساخت و تولید ابزارهای دقیق و تجهیزات هوشمند، دانش شرط لازم است، ولی کافی نیست. زیرا، ابزار تحقق دانش، در گرو به‌کارگیری مواد معدنی استراتژیک است. به عبارت دیگر، خلق یک اندیشه یا ایده جدید(خلاقیت) و تبدیل ایده به محصول (نوآوری)، وابسته به استفاده از مواد معدنی استراتژیک است. در حقیقت از ترکیب چند فلز مثل: مولیبدن، کروم، کبالت، تنگستن، نیکل، تیتانیوم و سایر مواد معدنی استراتژیک می‌توان به «سوپر آلیاژها» یا «ابرآلیاژها» و «آلیاژهای هوشمند»، دست یافت و در تجهیزات و فناوری‌های نوین مثل توربین‌های گازی، مبدل‌های حرارتی، هواپیما، فضاپیما، ماهواره و تجهیزات پزشکی، مورد استفاده قرار داد.
3- ارزش افزوده ایجاد می‌کنند.
ارزش افزوده ثروتی است که از طریق فرآیند تولید به دست می‌آید و سبب می‌شود تا کارآیی، سودآوری و رضایت مشتری، افزایش یابد. به‌طور مثال، وقتی در فرآیند پرعیارسازی سنگ‌آهن از واحد تولید کنسانتره و گندله‌سازی، استفاده می‌شود. در حقیقت، ارزش افزوده را نیز با خود دارد. زیرا، در اثر عواملی مثل کیفیت و قابلیت کارکردی آنها، ارزش محصول و ارزش مبادله‌ای آن، افزایش می‌یابد. به عبارت دیگر، بخشی از ارزش‌افزوده ایجاد شده، دراثر سرمایه‌گذاری و سرمایه به‌کار رفته در تولید محصول و بخشی دیگر، نیز ناشی از ریسک‌پذیری فعالیت‌های اقتصادی است. هر قدر، این تغییرپذیری با خلاقیت و نوآوری همراه باشد، ارزش محصول و ارزش مبادله آن، بیشتر می‌شود.
4- سرحلقه زنجیره تولید می‌باشند.
عناصر تشکیل‌دهنده توسعه پایدار معدن، مثل مواد کانی و مواد آلی و عناصر تشکیل‌دهنده توسعه پایدار کشاورزی مثل آب، خاک و هوا، سرحلقه زنجیره تولید هستند که به‌عنوان خوراک و ماده اولیه صنایع مادر یا صنایع بزرگ و صنایع تبدیلی یا صنایع وابسته هستند و سبب می‌شوند تا نیازهای اولیه و ثانویه جامعه بشری برآورده شود.

نقش مواد معدنی در رشد و توسعه
اگر به سیر تحقق پیشرفت دانش بشری که «عصر سنگ»، «مفرغ» و «آهن» را پشت سرگذاشته و در حال حاضر در «عصرتکنولوژی» قرار دارد و به سوی «عصر ذرات بنیادی» و «عصر بلورهای هوشمند» سیر می‌کند، توجه شود، درمی‌یابیم که یک وجه مشترک در تمامی دوره‌ها وجود دارد و آن، این است که برای ساخت و تولید ابزارها، لوازم، ماشین‌آلات و تجهیزات، از مواد معدنی استفاده می‌شود و گذشت زمان، تنها سبب می‌شود تا برای تغییر و تبدیل مواد معدنی به محصولات مصرفی، شیوه‌ها و روش‌های نوین به‌وجود آید.

الگوی توسعه پایدار معدن
رهیافتی است که با «استفاده عالمانه از منابع معدنی»، نیازهای نسل فعلی جامعه را برآورده می‌سازد، «کیفیت زندگی» را ارتقا داده و در نتیجه، «محیط زیست» و «منابع معدنی» را برای نسل‌های آینده حفظ می‌کند.
استفاده عالمانه از مواد معدنی، وقتی تحقق می‌یابد که در مقابل از دست دادن مواد معدنی به‌عنوان ثروت ملی، ثروت ملی دیگری، به‌دست‌ آید.