روند ۹ ماهه صادرات بخش معدن؛
غفلت ملی از فلزات آیندهساز
دنیای معدن: تراز تجاری بخش معدن در ۹ماهه ۱۴۰۳ اگرچه مثبت است، اما این بخش مهم اقتصاد برای دستیابی به رشد ۱۳درصدی هدف‌گذاری‌شده در برنامه هفتم توسعه و همچنین ماندگاری در بازارهای جهانی به‌عنوان بازیگر تاثیرگذار معدنی، با دو تهدید جدی در کوتاه‌‌‌مدت و بلندمدت روبه‌روست.
به گزارش دنیای معدن، در حال حاضر از یک‌طرف محدودیت‌های ناشی از ناترازی انرژی، سیاستگذاری‌‌‌های غلط و مداخلات دولتی در کنار کاهش سرمایه‌گذاری، مانع ارزآوری و رشد بخش معدن شده است و از طرف دیگرکم‌‌‌‌توجهی وجا‌‌‌ماندگی از روند جهانی گذار انرژی و فقدان تمرکز و سیاستگذاری بهینه برای تولید فلزهای موردنیاز در فرآیند کربن‌‌‌زدایی، جایگاه ایران را در بازارهای جهانی و درآمدزایی این بخش در بلندمدت تهدید می‌کند.
بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد در حالی که الگوهای تجارت جهانی در حال تغییر اساسی است و گذار به انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر بیانگر تغییرات عمیق اقتصادی است که روندهای قدرت اقتصادی در دنیا را دگرگون می‌کند، سبد صادرات معدنی ایران خالی از فلزات موردنیاز در این روند است. واکاوی سبد صادرات معدنی ایران بیانگر این است که به‌رغم افزایش تقاضای جهانی برای برخی فلزات در روند کربن‌‌‌زدایی و اقتصاد سبز، از تولید و صادرات این فلزات پرتقاضا در کشور غفلت شده و سیاستگذار بخش معدن از جهت‌‌‌دهی به تولید و صادرات این بخش مهم اقتصادی، هم‌راستا با روند بازارهای جهانی بازمانده است.
همچنین از آنجا که هدایت تولیدات معدنی به سمتی که جایگاه ایران در بازارهای جهانی حفظ شود و توسعه یابد، وظیفه دفاتر تخصصی وزارت صمت و سازمان‌های توسعه‌‌‌ای همچون ایمیدرو است، این سازمان‌ها و دفاتر تخصصی نیز نتوانسته‌‌‌اند دقیق و کامل در راستای وظیفه ذاتی خود در استفاده بهینه از ذخایر معدنی کشور و بهره‌‌‌برداری درست و تاثیرگذار از این ثروت طبیعی برای رشد اقتصادی عمل کنند.
کربن‌‌‌زدایی و رشد تقاضا برای فلزات معدنی
کربن‌‌‌زدایی، رشد تقاضا برای برخی فلزات را به دنبال داشته است. از همین‌رو این فلزات آیندهساز در حال تبدیل‌‌‌شدن به بخش برجسته‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌تری از مجموعه تولیدات شرکت‌های معدنی در دنیا هستند؛ مس، کبالت، نیکل، منگنز و لیتیوم از جمله منابعی هستند که در سیاست‌‌‌های گذار انرژی موردنیاز و تقاضای گسترده‌اند. بررسی کارشناسان نشان می‌دهد طی سال‌های آینده میزان تقاضای مصرفی برای برخی از این فلزات هفت‌برابر مقدار کنونی خواهد بود. در مقابل نیاز به استفاده از نفت نیز تا سال ۲۰۵۰ به یک‌سوم مقدار مصرف کنونی میرسد. به عنوان نمونه، تقاضا برای برخی از این فلزات از جمله مس باعث کسری تولید شده است، از همین‌رو این فلز از جمله فلزاتی است که می‌‌‌تواند نقش‌آفرینی کشورها در اقتصاد طی سال‌های آینده را تضمین کند.
بررسی صادرات معدنی کشور در ۹ماهه ۱۴۰۳ نشان می‌دهد، از بین فلزات نام‌برده‌شده بااهمیت در جریان گذار انرژی، تنها مس در جدول صادراتی کشور قرار دارد. صادرات مس نیز به ۶۷۷میلیون دلار و به وزن ۷۲هزار تن محدود است که در کل سهم ارزشی ۱.۶درصدی از صادرات غیرنفتی کشور در این بازه زمانی دارد. صادرات این فلز گرانبها که در حال حاضر با کسری تولید در دنیا روبه‌روست، نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۲۸درصد از نظر ارزشی و ۱۳درصد به لحاظ وزنی رشد داشته است. این در حالی است که با توجه به نیاز بازارهای جهانی به این ماده معدنی در جریان کربن‌‌‌زدایی، در صورت سیاستگذاری و هدایت از سوی سازمان‌های توسعه‌‌‌ای بالادستی، افزایش تولید و صادرات این بخش می‌‌‌توانست ارزآوری بالایی برای کشور به دنبال داشته باشد و به حفظ و تثبیت جایگاه کشور در بازارهای جهانی کمک کند.
همچنین از آنجا که در مسیر گذار انرژی، الکتریسیته به هسته اصلی انرژی تبدیل خواهد شد، میزان استفاده از سیستم‌های الکتریکی مانند باتری‌‌‌ها رو به افزایش است. کبالت، لیتیوم، گرافیت طبیعی و منگنز از جمله مواد معدنی موردنیاز در ساخت باتری‌‌‌های الکترونیکی هستند. براساس گزارش گلوبال‌‌‌دیتا، تا سال۲۰۳۱، تولید جهانی خودروهای برقی از ۳۰میلیون دستگاه خودرو فراتر خواهد رفت و به همان نسبت نیاز به این مواد معدنی افزایش خواهد داشت. بررسی صادرات معدنی ایران نشان می‌دهد این مواد معدنی نیز سهمی از تولید و صادرات معدنی کشور ندارد. این در حالی است که آمارها نشان می‌دهد از لحاظ ذخایر منگنز، ایران در رده دوازدهم قرار دارد و سالانه حدود ۱۱۲هزار تن منگنز تولید می‌کند. در ایران همچنین ذخایر محدود کبالت در مناطقی همچون قمصر وجود دارد. علاوه بر این، منابع جدید و قابل‌‌‌توجهی از لیتیوم در کشور یافت شده و بسیاری از ذخایر موجود به مرحله بهره‌‌‌برداری نرسیده است.
شرط حضور در بازار جهانی معدن
کوروش شعبانی، کارشناس حوزه معدن، در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» با بررسی وضعیت صادرات معدن ایران و چالش‌‌‌های پیش‌روی آن در شرایطی که دنیا به سمت کربن‌‌‌زدایی و انرژی‌‌‌های سبز می‌رود، گفت: لیتیوم یکی از مواد معدنی مهمی است که در صنعت تولید انرژی تجدیدپذیر و ذخیره‌‌‌سازی انرژی به‌‌‌ویژه در ساخت باتری‌‌‌ها کاربرد دارد. اگرچه ایران منابع زیادی از لیتیوم ندارد، اما لازم است اکتشافات بیشتری در این زمینه انجام شود تا بتوانیم سهم خود را در تامین این ماده معدنی افزایش دهیم. همچنین، کبالت، نیکل، مس و سیلیکون در گذار انرژی کاربرد بالایی دارند، این در حالی است که ایران به‌‌‌ویژه در زمینه تامین کبالت و نیکل پتانسیل زیادی دارد و مس هم در انتقال انرژی بسیار حیاتی است. همچنین، سیلیکون‌‌‌ها در پنل‌‌‌های خورشیدی به کار می‌‌‌روند و تقاضای روزافزونی در سطح جهانی دارند. این کارشناس معتقد است با توجه به پتانسیل‌‌‌های معدنی، ایران باید جایگاه مناسبی در چرخه تولید جهانی انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر داشته باشد و ذخایر اقتصادی باید به‌‌‌گونه‌‌‌ای مدیریت شوند که امکان استفاده و استخراج آنها فراهم باشد. برای مثال، ایران دارای ۲۲میلیارد تن ذخیره اثبات‌‌‌شده مس است که این ذخایر می‌‌‌توانند به تولید مس در سطح جهانی و سهم‌‌‌خواهی از بازارهای نوین کمک کنند. به گفته این فعال بخش معدن، برای افزایش سهم ایران در بازارهای جهانی، به برنامه‌‌‌ریزی دقیق و سرمایه‌گذاری‌‌‌های مناسب نیاز داریم و جذب سرمایه‌گذاران خارجی و رسیدن به توافقات بین‌المللی برای ارتباط بهتر با دنیا از جمله اقدامات اساسی در این مسیر است.
شعبانی همچنین معتقد است ایران باید با اتخاذ راهکارهای نوین، به سوی توسعه انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر و منابع معدنی موردنیاز برای توسعه انرژی‌‌‌های سبز حرکت کند تا در بازار جهانی باقی بماند و از فرصت‌‌‌های جدید بهره‌‌‌برداری کند. به گفته او براساس معاهدات بین‌المللی مانند معاهده پاریس، کشورها به این سمت حرکت می‌کنند که تولید گازهای گلخانه‌‌‌ای، به‌‌‌ویژه دی‌‌‌اکسید کربن را در فرآیندهای صنعتی و کشاورزی کاهش دهند و به نقطه‌‌‌ای برسند که میزان دی‌‌‌اکسید کربن تولیدی با مقداری که از جو خارج می‌شود، برابری کند. این هدف بزرگ و چالش‌‌‌برانگیز است که تحقق آن ممکن است سال‌ها طول بکشد. در این راستا، کشورها برای حفظ محیط‌‌‌‌زیست و توسعه پایدار گرد هم آمده‌‌‌اند و عضویت در این مجامع الزاماتی را برای کشورهای عضو ایجاد می‌کند. ایران نیز یکی از اعضای این معاهدات است و باید صنعت خود را به سمت انرژی‌‌‌های پاک مانند انرژی خورشیدی، بادی و برق سوق دهد.
شعبانی در ادامه افزود: در ایران ظرفیت تولید انرژی ژئوترمال (زمین‌‌‌گرمایی) وجود دارد و در دامنه‌‌‌های سبلان این پروژه در حال اجراست؛ هرچند هنوز گسترش زیادی پیدا نکرده که بتواند بخشی از نیاز برق کشور را تامین کند. به گفته او باید بر انرژی‌‌‌های خورشیدی تمرکز کنیم، به‌‌‌طوری که این انرژی قابل استفاده در معادن کشور باشد؛ چرا که ایران پتانسیل بالایی در استفاده از انرژی زمین‌‌‌گرمایی دارد، بنابراین باید مناطقی را برای تولید انرژی تجدیدپذیر گسترش داد که نقش مهم‌تری در کاهش تولید کربن و جلوگیری از گرمایش زمین ایفا کنند.
نگاهی به تراز تجاری و صادرات معدنی
وزیر صمت کاهش رشد صنایع معدنی را به دلیل تاثیر ناترازی انرژی دانسته و خبر داده در کاتد مس و آلومینا تولید افزایش یافته و فولاد و سیمان و کنسانتره زغال‌‌‌سنگ، روند کاهشی داشتهاند. بررسی آمار ۹ماهه تجارت نیز بیانگر این است که تراز تجاری بخش معدن و صنایع معدنی حدود ۶میلیارد دلار به لحاظ ارزشی و ۴۳.۵میلیون تن به لحاظ وزنی مثبت بوده است. این تراز تجاری با کسر واردات بیش از ۵.۶میلیارد دلاری فلزات گرانبها (طلا) محاسبه شده است. در این بازه زمانی ایران ۹.۸میلیارد دلار صادرات و ۳.۲میلیارد دلار واردات داشته است. صادرات معدنی همچنین در ۹ماهه امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته از لحاظ ارزشی افزایشی نداشته و به لحاظ وزنی نیز یک‌‌درصد کاهش را ثبت کرده است. به نظر میرسد اصلی‌‌‌ترین عامل ثابت ماندن صادرات این بخش، ناترازی انرژی و دخالت‌‌‌های دولتی و سیاستگذاری‌‌‌هاست که گریبانگیر این بخش شده است.
صادرات صنایع معدنی فلزی: در ۹ماهه ۱۴۰۳؛ شمش فولاد با سهم ارزشی ۴.۷درصدی، سایر صنایع معدنی فلزی با سهم ارزشی ۳.۶درصدی، محصولات طویل فولادی با سهم ارزشی ۲.۹درصدی، کاتد مس با سهم ارزشی ۱.۶درصدی، شمش آلومینیوم با سهم ارزشی ۱.۴درصدی، شمش روی با سهم ارزشی ۰.۸درصدی، آهن اسفنجی با سهم ارزشی ۰.۸درصدی، محصولات تخت فولادی با سهم ارزشی ۰.۵درصدی، فروآلیاژها با سهم ارزشی ۰.۳درصدی، فولادی لوله و پروفیل با سهم ارزشی ۰.۲درصدی و شمش سرب با سهم ارزشی ۰.۱درصدی از کل صادرات اصلی‌‌‌ترین صنایع معدنی فلزی ایران در صادرات هستند. از این صنایع در مقایسه با ۹ماهه ۱۴۰۲، صادرات شمش فولاد کاهش ۲۲درصدی، شمش آلومینیوم کاهش یک‌درصدی، شمش روی کاهش ۴درصدی، محصولات تخت فولادی کاهش ۸درصدی و فولادی لوله و پروفیل کاهش ۸درصدی داشته است. بیشترین میزان افزایش صادرات این گروه نیز مربوط به سایر صنایع معدنی فلزی با افزایش ۴۵درصدی ارزشی بوده است. در مجموع صادرات صنایع معدنی فلزی در ۹ماهه امسال، نسبت به مدت مشابه سال قبل، به لحاظ ارزشی ۲درصد افزایش و به لحاظ وزنی ۶درصد کاهش داشته است.
صادرات صنایع معدنی غیرفلزی: بررسی صادرات صنایع معدنی غیرفلزی نیز در بازه زمانی ۹ماهه ۱۴۰۳ نشان می‌دهد، کاشی و سرامیک با سهم ۰.۸درصدی، سنگ ساختمانی با سهم ۰.۴درصدی، سایر صنایع معدنی غیرفلزی با سهم ۰.۴درصدی، سیمان با سهم ۰.۳درصدی، کلینکر با سهم ۰.۳درصدی، شیشه ساختمانی با سهم ۰.۲درصدی و چینی بهداشتی با سهم ۰.۱درصدی از ارزش کل صادرات، اصلی‌‌‌ترین گروه‌‌‌های صادراتی این بخش هستند که در مجموع سهم ۲.۵درصدی از کل صادرات غیرنفتی کشور در این بازه زمانی داشتهاند. از بین صنایع معدنی غیرفلزی تنها صادرات کلینکر با کاهش ۱۷درصدی ارزشی مواجه بوده و از نظر وزنی ۱۷درصد افت داشته است. در مجموع صادرات صنایع معدنی غیرفلزی در ۹ماهه امسال، ۱۱درصد به لحاظ ارزشی افزایش و یک‌‌درصد به لحاظ وزنی کاهش داشته است.
صادرات بخش معدن: در بخش معدن نیز سنگ و کنسانتره آهن با سهم ۲.۵درصدی، سایر معدن با سهم ۰.۷درصدی و سنگ و کنسانتره مس با سهم ۰.۳درصدی از ارزش کل صادرات ۹ماهه امسال در مجموع ۳.۵درصد صادرات غیرنفتی کشور در این بازه زمانی را تشکیل داده‌‌‌اند و در مجموع صادرات این بخش به لحاظ ارزشی ۱۱درصد کاهش و به لحاظ وزنی ۲درصد افزایش را ثبت کرده است.
بررسی‌‌‌ها نشان می‌دهد کشورهایی که در زمینه انرژی‌‌‌های پاک پیشرو هستند، توانسته‌‌‌اند قدرت اقتصادی جدیدی را به دست آورند. از آنجا که تولیدات معدن نقش تاثیرگذاری در فناوری‌‌‌های استفاده‌کننده از انرژی پاک دارند، ذخایر منابع طبیعی ایران و پتانسیل‌‌‌های معدنی، فرصت حضور در بازارهای جهانی را برای ایران فراهم می‌کند و ضروری است سیاستگذار با اتخاذ رویکرد صحیح در راستای حضور و ماندگاری در زنجیره ارزش جهانی در بلندمدت، تقویت تولید و صادرات اقلام معدنی موردنیاز گذار انرژی را در دستور کار قرار دهد.
دیدگاهتان را بنویسید