پتانسیل های معدنی نوار مرزی شرقی

کشور ایران در آسیای غربی با یک میلیون و ۶۴۸ هزار و ۱۹۵ کیلومتر مربع وسعت، دومین کشور بزرگ خاورمیانه است. ایران از شمال غرب با ارمنستان و جمهوری آذربایجان از شمال با دریای خزر، از شمال شرق با ترکمنستان، از شرق با افغانستان و پاکستان، از جنوب با خلیج فارس و دریای عمان و در غرب با عراق و ترکیه هم مرز است. این کشور خاورمیانه ای جایگاه استراتژیکی در منطقه خلیج فارس دارد و تنگه هرمز در جنوب آن مسیری حیاتی برای انتقال کالاهای صادراتی است.

یکی از سرمایه های عظیم و ثروت ملی ایران وجود ذخایر و صنایع معدنی در کشور است، سرزمین ایران در بخش میانی کمربند کوه زائی آلپ هیمالیا قرار دارد که از غرب اروپا آغاز و پس از گذر از ترکیه، ایران، افغانستان تا تبت و نزدیکی برهه و اندونزی ادامه دارد. قرارگیری در این کمربند که مرز برخورد دو ابر قاره اصلی کره زمین بوده و ۱۵ درصد ذخایر شناخته شده جهان را در خود جای داده، سبب شده تا ایران سرزمینی مستعد و از نظر توان معدنی پر استعداد باشد. به طوری که ۱۰ معدن در کلاس جهانی از جمله معادن سنگ آهن سنگان، چادرملو، چغارت، گل گهر و هرمز، ذخایر بزرگ مس سرچشمه و سونگون، ذخایر سرب و روی مهدی آباد و انگوران، ذخایر طلا، زرشوران و ساریگونی همه و همه از جمله ذخایر معدنی بزرگ جهان هستند.

در جهان امروز، توسعه اقتصادی و فرهنگی به عنوان اهرم های موثر در دستیابی به امنیت پایدار بسیار مورد توجه قرار گرفته است و در این میان اقتصاد دریا و سواحل که مرزهای آبی کشورمان را تشکیل می دهند، از جایگاه ویژه ای برخوردارند. بر این اساس در شرایط کنونی استفاده مطلوب و بهینه از همه ظرفیت های ساحلی در کشور باید به عنوان یک ضرورت مورد توجه قرار گیرد.

استان سیستان و بلوچستان در جنوب شرقی کشور با یک هزار و ۲۱۱ کیلومتر مرز خشکی و ۴۸۴ کیلومتر مرز آبی حدود ۲۱ درصد از مرزهای خشکی کشور و حدود ۱۱ درصد از مرزهای آبی کشور را در بردارد. (رتبه نخست مرز خاکی و رتبه سوم مرز آبی در کشور). طول مرز خشکی استان با کشورهای پاکستان و افغانستان به ترتیب ۹۱۷ و ۲۹۴ کیلومتر است و از طریق سواحل دریای عمان به دریاهای آزاد دسترسی دارد.

استان سیستان و بلوچستان ۱۱ درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده و بزرگترین استان کشور محسوب می شود.

در مطالعات زمین شناسی، منطقه شرق ایران را معمولا به عنوان یک واحد مستقل بررسی می کنند. دشت سیستان حاصل فرسایش کوه های هندوکش و هزاره و رسوب گذاری در دره پهناور سیستان کنونی در دوران آخر زمین شناختی است. استان سیستان و بلوچستان با داشتن اشکال زیبا و تنوع ژئومورفولوژی می تواند یکی از مناطق جاذب گردشگری در حوزه معادن و زمین شناسی نیز باشد.

استان سیستان و بلوچستان با قرار داشتن بر روی کمربند فلزی و معدنی جهان که از صربستان تا پاکستان ادامه دارد حاوی ذخایر غنی از فلزات و کانسارهای معدنی از قبیل کرومیت، مس، منگنز، سرب و روی، قلع، تنگستن، طلا و همچنین عناصر و کانسارهای غیرفلزی نظیر تالک، منیزیت، گل سفید و سنگ های ساختمانی و تزئینی به ویژه گرانیت و مرمر است.

استان سیستان و بلوچستان یکی از استان های بزرگ معدنی کشور محسوب می شود به طوری که از ۶۰ نوع ماده معدنی شناسایی شده در کشور، ۲۸ نوع آن به طور قطع و در شرایط کنونی در استان سیستان و بلوچستان وجود دارد. سیستان و بلوچستان از حیث داشتن عناصر معدنی فلزی از کم نظیرترین استان های کشور محسوب می شود و بیشترین میزان آهن پلاسری، مس و آنتیموان و طلای کشور را با پراکندگی وسیع دارد.

استان خراسان جنوبی، از شمال به استان های خراسان رضوی، از غرب به استانهای سمنان، اصفهان و یزد از جنوب به استان های کرمان و سیستان و بلوچستان و از شرق به کشور افغانستان محدود می شود. استان مرزی خراسان جنوبی با حدود ۶ درصد مرزهای خشکی کشور و نزدیک به سه درصد از مرزهای آبی کشور فقط با کشور افغانستان مرز مشترک دارد. استان خراسان جنوبی، سومین استان بزرگ کشور است که ۹ درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده است.

ساختار زمین شناسی منحصر به فرد استان خراسان جنوبی باعث وجود پتانسیل های معدنی از جمله کانی های مهمی چون طلا، قلع، تنگستن، مس، سرب، روی، آهن و ذخایر غنی سنگ های تزئینی نظیر گرانیت و مرمریت است. قابل ذکر است که بیشترین میزان ذخایر استان های خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان شامل گروه فلزی ها مربوط به مس است.

استان خراسان رضوی

استان خراسان رضوی در شمال شرق ایران و در عرض شمالی ۳۶ درجه و ۱۷ دقیقه و طول شرقی ۵۹ درجه و ۳۶ دقیقه و ارتفاع ۹۷۰ متری از سطح دریا واقع شده است. از شمال و شمال شرق به جمهوری ترکمنستان و استان خراسان شمالی، از شرق به افغانستان، از غرب به استان سمنان و از جنوب به استان خراسان جنوبی محدود شده است.

استان مرزی خراسان رضوی با ۸۳۵ کیلومتر مرز خشکی حدود ۱۵ درصد مرزهای خشکی کشور و نزدیک به هشت درصد از مجموع مرزهای آبی و خاکی کشور را شامل می شود. این استان حدود هفت درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده است. خراسان رضوی از ظرفیت ها و پتانسیل های بالایی در بخش معدن برخوردار است که می توان با استفاده از این پتانسیل ها زمینه رشد و توسعه استان را فراهم آورد. این استان به دلیل موقعیت خاص مکانی خود که محل برخورد پدیده های عمده زمین شناسی کاملا متفاوت است، موقعیت مناسبی از نظر ظرفیت و تنوع ذخایر معدنی دارد.

ذخایر زغال سنگ، مس، روی، آهن، منگنز، خاک نسوز، منیزیت، گل سفید، انواع سنگ های ساختمانی نظیر مرمریت، تراورتن، سنگ آهن و گچ به حد فراوان در این استان یافت می شود. ۳۴ نوع ماده معدنی مختلف در استان خراسان رضوی شناسایی شده است که از این میان مواد معدنی با اهمیتی چون آهن، طلا، مس، منگنز، فیروزه، عقیق، گرانیت، تراورتن، سنگ گچ و سنگ آهک وجود دارد. این استان به دلیل موقعیت ساختاری و زمین شناسی که دارد از نظر فلزی دارای ذخایر و کانسارهای متفاوتی شامل کرومیت، آهن، مس، سرب و روی ، طلا، نقره و غیره است.

منطقه آزاد چابهار

منطقه آزاد چابهار در جنوب شرقی ایران از مهمترین مناطق آزاد کشور محسوب می شود که از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.

منطقه آزاد چابهار در شهرستان چابهار شرقی ترین شهرستان جنوبی کشور و نخستین بندر ایرانی واقع در دریای عمان است که در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. این شهرستان با وسعتی افزون بر ۱۳ هزار و ۱۶۲ کیلومتر مربع حدود هفت درصد از مساحت کلی استان سیستان و بلوچستان را به خود اختصاص داده است.

منطقه آزاد تجاری صنعتی چابهار با ۱۴۰ کیلومتر مربع مساحت در جنوب شرقی ایران در عرض جغرافیایی ۲۵ درجه و ۲۰ دقیقه عرض شمالی و ۶۰ درجه و ۲۷ دقیقه طول شرقی در شرق خلیج چابهار و در کنار آب های دریای عمان قرار دارد. این منطقه از طریق شهرستان ایرانشهر و پس از عبور از استان خراسان جنوبی به کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان و از سمت شرق به کشور پاکستان و از جنوب از طریق دریای عمان و اقیانوس هند و آبراه های بین المللی به آفریقا و شرق آسیا و دریای مدیترانه اتصال پیدا می کند.

منطقه آزاد چابهار به مدت بیش از سه دهه است که در مجاورت شهرستان چابهار و در حاشیه دریای عمان تاسیس شده و از آنجا که هر کشوری ممکن است با توجه به توانمندی های خود اقدام به برنامه ریزی برای همکاری اقتصادی با کشورهای دیگر کند، در این برنامه ریزی مناطق ژئوپلیتیکی مانند منطقه آزاد از اهمیت فراوان برخوردارند.

در همین چارچوب اکنون در دهه سوم قرن ۲۱، بندر چابهار با توجه به زیرساخت های لازم و نیز سرمایه گذاری های کشورهای مختلف، ویژگی های لازم همچون دسترسی به آب های آزاد بین المللی توان جایگزینی مسیرهای سنتی و تعیین کنندگی مسیر حمل و نقل برای ایران، هند، افغانستان، کشورهای آسیای مرکزی، روسیه و غیره پتانسیل لازم برای تبدیل شدن به محور همکاری منطقه ای را به عنوان یک منطقه ژئوپلیتیک دارد.

چابهار منطقه ای ژئوپولتیک با رویکرد کاربردی برد- برد

بندر چابهار به عنوان حلقه واسط بین کشورهای جنوب شرق آسیا و آسیای مرکزی و افغانستان، سهل الوصول ترین راه برای دسترسی به آب های آزاد و اقیانوس ها برای ایران و کشورهای منطقه است. از نظر همکاری های منطقه ای چابهار در جوار مرزهای جنوب شرقی ایران از مهمترین حوزه های اقتصادی است که در سال ۱۳۹۵ شاهد امضای موافقتنامه راهبردی تاسیس دالان حمل و نقل بین المللی ایران، هند و افغانستان موسوم به «موافقتنامه چابهار» بود.

از نظر کاربردی چابهار تنها بندر اقیانوسی ایران است که با برخورداری از مرز آبی ۳۰۰ کیلومتری با دریای عمان، یکی از ۱۰ بندر مهم جهان با قابلیت تبدیل شدن به «مگاپورت» (بندرگاه عظیم) است. همجواری با آب های آزاد بین المللی، برخورداری از موقعیت ممتاز و خارج بودن از منطقه بحران خیز خلیج فارس، ظرفیت های گسترده ای را در اختیار چابهار قرار داده است.

قرار گرفتن بندر چابهار در مرکزیت جغرافیایی سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا که حدود پنج میلیارد نفر از جمعیت جهان را دارد آن را به پلی میان هند و افغانستان با کشورهای قفقاز، روسیه، ترکیه و در نهایت با اروپا تبدیل کرده است. چابهار تنها بندر ایرانی مناسب برای کشتی های ۲۵۰ هزار تنی است و در مقطع فعلی به میزان هشت میلیون و ۵۰۰ هزار تن ظرفیت بارگیری دارد.

بندر چابهار دارای پتانسیل خاص دسترسی آسان به آب های آزاد برای آسیای مرکزی است.

آسیای مرکزی از مناطقی است که به دریای آزاد راه ندارد و محصور در خشکی است و این منطقه از شرق و جنوب به کوه ها، شمال با بیـابان ها و استپ ها و در غـرب با دریای خـزر محصـور شـده است. ترکمنستان و قزاقستان تنها کشورهای این منطقه اند که فقط به دریاچه خزر محدود هستند و سایر کشورهای این منطقه از حوزه های آبی معدودی بهره مندند که دریاچه آرال بین قزاقستان و ازبکستان یکی از آنهاست.

کشورهای آسیای مرکزی (ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و قزاقستان) فاقد دسترسی به آب های آزاد هستند. بر این اساس نگاه راهبردی به چابهار در حالی است که کشورهای این منطقه در حال کاهش وابستگی اقتصادی خود به روسیه هستند و در راستای برنامه های رشد اقتصادی و افزایش روابط با خاور دور، غرب آسیا و آفریقا به بندر چابهار به عنوان ارزان ترین، امن ترین و نزدیک ترین راه مبادلات بازرگانی نیاز دارند.

نکته مشخص این است که هر چند بنادر کراچی و گوادر پاکستان می توانند رقیبی برای چابهار ایران برای برخی از کشورها مانند قرقیزستان باشد، اما ناامنی و نبود راه های مناسب ارتباط در افغانستان و پاکستان، همچنان بندر چابهار را به عنوان یک مزیت در اولویت نخست آینده ترانزیت و روابط بازرگانی آسیای مرکزی قرار می دهد.

با بررسی و تحلیل ظرفیت های منطقه آزاد چابهار و چالش های پیش روی آن، حال باید دید که چگونه می توان با اتکا به این ظرفیت ها به همکاری دست یافت و به نظر می رسد که این موضوع دارای دو جنبه کلی است. از یک طرف ظرفیت های چابهار قرار دارد و از طرف دیگر نیز اراده دولت های پیرامون و درگیر در این موضوع که هرکدام منافع و نقش های مختص به خود را دارند.

همان طور که کارشناسان منطقه ای نیز اشاره می کنند، در بروز همکاری ها آنچه بیشتر از همه دارای اهمیت است موضوعات اقتصادی کارکردی و فنی است تا مسائل سیاسی، زیرا رسیدن به همکاری و همگرایی در این موضوعات از حساسیت کمتری برای حکومت ها برخوردار است. از این دیدگاه منطقه آزاد چابهار دارای کارکردهای ویژه اقتصادی برای کشورهای مختلف است.

این منطقه تنها بندر اقیانوسی ایران است و ویژگی دسترسی به آبهای آزاد را برای کشورهای آسیای مرکزی فراهم می کند و آنها را از تنگنای ژئوپلیتیکی و اقتصادی خارج می کند، به علاوه این منطقه از تنش های موجود در منطقه خلیج فارس دور بوده و می تواند ترانزیت کالا برای کشورهای درگیر را با خطرات کمتر در مقایسه با خلیج فارس انجام دهد.

کشورمان از طرفی به چابهار به دیده تنوع منابع درآمدی می نگرد و از طرف دیگر بندر چابهار این فرصت را به ایران می دهد که از طریق صادرات نفت، سهم خود را در بازار انرژی منطقه و نیز سرمایه گذاری خارجی در داخل افزایش دهد. مهمترین زمینه های اقتصادی بندر چابهار برای هند ظرفیت های بالای دسترسی و ترانزیتی در گسترش روابط تجاری و دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی مقرون به صرفه تر انرژی و واردات فرآورده های معدنی از افغانستان افزایش صادرات به ایران و کاهش هزینه و وقت تجارت با اروپا است.

افغانستان نیز تنوع در مسیرهای تجاری خود برای صدور محصولات به بازارهای بین المللی، ایجاد اشتغال بیشتر و ترانزیت امن از طریق کریدور دریایی ایران در جنوب را دنبال می کند و از طرف دیگر کریدور حمل و نقل بین المللی شمال- جنوب نیز ذیل چابهار تقویت می شود که برمبنای مراودات اقتصادی کشورهای متنوع و مختلفی همچون بلاروس، قزاقستان، تاجیکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، اوکراین، بلغارستان و قرقیزستان (کشورهای اوراسیا) را هم در بر می گیرد. این کریدور ظرفیت حمل و نقل ۲۰ تا ۳۰ میلیون تن کالا در سال را داراست که کاهش ۳۰ یا ۴۰ درصدی در هزینه و زمان را به همراه دارد.